ကလုာ်တၢ်သဘျ့. တၢ်စီတၢ်ဆှံ. ကလုာ်တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီ.
တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤ ကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်ဒီး တၢ်သိၣ်တၢ်သီ
ဒိကနၣ်လၢတၢ်ကလုၢ် Listen to the audio in Sqaw Karen
First published in February 2023.
Updated in September 2023.
၂၀၂၃နံၣ် နံၣ်ကတၢၢ်ဘူးထီၣ်ဒီး ပကွၢ်ကဒါက့ၤ ကီၢ်ပံၤယီၤ ခါကဟဲဆူညါ အတၢ်အိၣ်သးန့ၣ် ကီၢ်သူလ့ၤအဂီၢ် တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ပတဲဂ့ၢ်လိာ်ပသးလၢ ကြၢးတကြၢးဧါ. တမ့ၢ်ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး အတၢ်သံကွၢ် လၢတၢ်ကဘၣ်တဲဂ့ၢ်လိာ်သး လၢကြၢးတကြၢးလၢၤဘၣ်.
တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်ဒီးတၢ်သိၣ်တၢ်သီန့ၣ် ကဲထီၣ်လံ ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး အတၢ်လိၣ်ဘၣ်, ပှၤကလုာ်ထံဖိကီၢ်ဖိလၢ ကီၢ်သူလ့ၤအပူၤတဖၣ် အတၢ်လိၣ်ဘၣ် လၢတၢ်ကစံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤပသး, လၢတၢ်ဝံၣ်ဆၢထၢၣ်ထီၣ်က့ၤပတၢ်ပၢၢ်ဆၢ, တၢ်ဂၢၤဖှိၣ်က့ၤ ပပှၤကလုာ်, တၢ်မၤကျၢၤထီၣ်ဃံးထီၣ်က့ၤပတၢ်ပၢတၢ်ပြး, တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်ပသးဒ်ပှၤတကလုာ်လၢ အပၢလီၤဆှၢလီၤအသးသ့ ဆူဟီၣ်ခိၣ် ပှၤကလုာ်တဖၣ်အကျါလံ န့ၣ်လီၤ. ပဒီပဝဲၢ်ကညီဂီၤတဖၣ် ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဝဲလၢ တနံၣ်ညါအံၤအပူၤ လၢ အဒုးအိၣ်ထီၣ်ကတီၢ်ဆိကရံၣ်နံၣ်ပဒိၣ်ဒီး တိာ်ပာ်ဝဲလၢ ကလဲၤကဒီးဝဲ ဆူညါတပတီၢ်လံ န့ၣ်လီၤ.
ပထံပကီၢ် ဟီၣ်လာ်တၢ်ထူးတၢ်တီၤအိၣ်ဂီၢ်မုၢ်, ဘၣ်ဆၣ် ပမ့ၢ်တကၢၤက့ၤ တၢ်ခူၣ်စၢၢ်ထးလၢ သဲစးတၢ်ဘျၢကျဲသနူဘၣ်န့ၣ် ပထံပနိ ပထံကျိဖိတဖၣ် ကယွၤလီၤဃုာ်ဒီးတၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ်, ပထံဖိကီၢ်ဖိကအီဘၣ် တၢ်အစုၣ်အပျၢ် ဒီးကန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဆါအုၣ်လီၤသလဲး ခဲစၢၣ်အတၢ်ဆါတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်စ့ၢ်ကီး အမဲာ်ကထီၣ်ဘှဲၣ် တုၤဖိစိၤလံၤစိၤ, ထိၣ်ဖိလံာ်ဖိသးခုကမဲၤစံၣ်စိ တမုာ်တလၤလၢၤဘၣ်.
ပညီနုာ်စံးလၢ
“ပှၤဂၤမၤသ့ပမၤသ့. ပှၤထံဂ့ၤပှၤထံဘၣ်ပှ့ၤ”.
ပှၤဂၤမၤသ့န့ၣ် ပှၤမၤခီ ကၠါကၠါလဲၣ်. ပှၤထံပှၤကီၢ်ဂ့ၤန့ၣ် ပှၤသူၣ်ထီၣ်အီၤလၢကျဲဒ်လဲၣ်.
ပကကွၢ်တၢ်အဒိတခါ. လၢအမဲရကၤကီၢ်စၢဖှိၣ်အပူၤန့ၣ် သုးမုၢ်ဒိၣ်မ့ၢ်တၢ်ကရၢကရိလၢ အထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်အဲၣ်ဘၣ်အီၤ, တၢ်နာ်န့ၢ်အီၤအဒိၣ်ကတၢၢ်လၢအထံအကီၢ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိလၢ အတဘၣ်သးလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤဒၣ်လဲၣ်န့ၣ် အဲၣ်ဝဲ ဆီၣ်ထွဲဝဲ အသုးမုၢ်သံၣ်ဘိတဖၣ်. သုးဖိတဖၣ်စ့ၢ်ကီး ပာ်ဝဲကမျၢၢ်ဒ်အကစၢ်(မိၢ်ပၢ်)လၢအဘၣ်မၤဘျုးဝဲဒီး ပာ်ဖျါစ့ၢ်ကီးဝဲလၢအတၢ်ဖံးတၢ်မၤ, လၢအတၢ်ရ့ဒီးထံဖိကီၢ်ဖိကမျၢၢ်တဖၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ.
မ့ၢ်အဝဲသ့ၣ်လဲၤကဲသုးဒီး အၢၣ်လီၤအသးလၢတၢ်မနုၤလဲၣ်.
ဒ်အံၤ. ပှၤတဂၤလၢ်လၢ် လၢဆဲးလီၤအမံၤလၢအမဲရကၤသုးမုၢ်ဒိၣ်အပူၤန့ၣ် ကဘၣ်အၢၣ်လီၤအသးဒ်အံၤ –
“ယၤ —စီၤအဲၣ်ကညီၢ်—အၢၣ်လီၤယသး ကျၢၤမုဆှု လၢယကဆီၣ်ထွဲဒီး ဒီတဒၢယဲ အမဲရကၤကီၢ်စၢဖှိၣ် ထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲးစးခိၣ်သ့ၣ် ဒီးထီဒါယဲ ဒုၣ်ဒါခဲလၢာ် လၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ ဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးလၢတၢ်သးတီအပူၤ ယကစူၢ်တၢ်ကလုၢ် လၢအဟဲလၢယကီၢ်ခိၣ်, ဒီးတၢ်ကလုၢ်လၢအဟဲလၢ ပှၤလၢအဘၣ်မူဘၣ်ဒါအတၢ်နဲၣ်လီၤယၤ ဒ်သုးတၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ်ဝဲအသိးဒီးဒ်သုးစံၣ်ညီၣ်ကွီၢ် ပာ်လီၤတၢ်ဘျၢအသိးန့ၣ်လီၤ.”
ထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်န့ၣ် တမ့ၢ်ထဲ သဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီ, ပဒိၣ်ပပှၢ်အက့ၢ်အဂီၤ, ထံဖိကီၢ်ဖိအမူအဒါ အခွဲးအယာ်ဘၣ်. မ့ၢ်စ့ၢ်ကီး တၢ်နဲၣ်ကျဲလၢထံကီၢ်အဂီၢ်, အပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီး ပှၤကလုာ်အတၢ်တူၢ်ခီၣ်ပာ်သး, ပှၤဂီၢ်မုၢ်အသးသဟီၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.
သုးမုၢ်ဒိၣ်န့ၣ် အၢၣ်လီၤအသးလၢ ထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်. ကီၢ်ခိၣ်န့ၣ်အၢၣ်လီၤအသးလၢ ကဒီတဒၢကဟုကယာ် တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်. ဘျီၣ်ဒိၣ်ကမျၢၢ်ခၢၣ်စး ပဒိၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီး အၢၣ်လီၤအသးလၢ တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်, တၢ်ခဲလၢာ်န့ၣ် အိၣ်လၢ တၢ်သိၣ်တၢ်သီ အကျိၤအကျဲ သနူအဖီလာ် န့ၣ်လီၤ.
လၢထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ် တခါဃီအဖီလာ် ခိၣ်နၢ်သုးမုၢ်သံၣ်ဘိတဖၣ် အိၣ်လၢ တၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီအဖီလာ်, ထံဖိကီၢ်ဖိလဲၤက့ၤဖံးမၤအီၣ်အီ လၢသဲစးတၢ်ဘျၢအပူၤ, ပဒိၣ်ပပှၢ် ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်စ့ၢ်ကီးအိၣ်လၢတၢ်ဘျၢသဲစးတၢ်နဲၣ်ကျဲအဖီလာ်, ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့တဖၣ် လဲၤတရံးအသးဒ် ထံကီၢ်တဘ့ၣ် အတၢ်သူၣ်လီၤဆီလီၤအသိး အဃိ လၢပှၤကလုာ်ကျါအိၣ်ဖျါဃံလၤ, ဒီးလၢဟီၣ်ခိၣ်မဲာ်ညါ အိၣ်ဒီးအသူးအသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပအဲၣ်ဒိးလၢ ပပှၤကလုာ်အိၣ်ဃူအိၣ်ဖိးက့ၤန့ၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဃူအိၣ်ဖိးက့ၤဒၣ်လၢ တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ တၢ်သိၣ်တၢ်သီသဲစးတၢ်ဘျၢအဖီလာ်လီၤ. ထဲဒၣ်လၢပအဲၣ်ဒိးဃူဖိးအဃိဒီး ပလဲၤအိၣ်ဃူအိၣ်ဖိး လၢတၢ်တတီတလိၤ တၢ်တတီတတြၢ် အဖီလာ်န့ၣ် တန့ၢ်ဘၣ်, တသ့ဘၣ်, တဂ့ၤဘၣ်, တကြၢးဘၣ်.
မၤနၢၤပျီတလၢပှဲၤဘၣ်
ပတၢ်ဆိကမိၣ်လၢ တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤန့ၣ် ပကသူၣ်ထီၣ်က့ၤ ထဲသိးဒၣ်ဒီး မၤနၢၤပျီအဆၢကတီၢ်န့ၣ် တလၢပှဲၤဘၣ်. မၤနၢၤပျီန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်အဆိကတၢၢ်လၢ တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤလၢချုးစိၤတုၤအစိၤ လၢကညီဖိတဖၣ်သူၣ်ထီၣ်အထံအကီၢ်လၢ အအိၣ်ဒီး တၢ်စိကမီၤပှဲၤတုာ်န့ၣ်လီၤ. မၤနၢၤပျီအစိၤတၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ်,သနာ်က့ တလၢပှဲၤဘၣ်. တၢ်စံၣ်ညီပီတ့ တၢ်ဟံးန့ၢ်အရ့အိၣ်, ဘၣ်ဆၣ်တမ့ၢ်လၢ သဲစးအကျိၤအကျဲခဲလၢာ်ဘၣ်. ပှၤလၢအအိၣ်ဒီး အစိကမီၤတဖၣ်န့ၣ် တၢ်လၢကၢၤဃာ်က့ၤ အစိကမီၤ တအိၣ်လီၤတံၢ်ဘၣ်. ပိာ်မုၣ်သးစၢ်, ဖိသၣ်ပိာ်ခွါတဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ကဒံၣ်ကဒၢ တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ တလၢပှဲၤဘၣ်. ခိၣ်နၢ်တနီၤတၢ်သကဲာ်ပဝးလီၤရၢၢ်, တၢ်မၤနၢၤအီၣ်ဃီၢ် ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢတၢ်ဖီလာ်တဖၣ် အိၣ်ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ကလဲၤတဲာ်ဖျါထီၣ် တၢ်တူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်အဂီၢ် သန့လၢအကဒိကနၣ် တၢ်သးတမံတဖၣ်တအိၣ်ဘၣ်. ကွီၢ်လၢကဟံးန့ၢ်တၢ်အရ့ တအိၣ်သူၣ်လီၤအသးလၢပှဲၤစ့ၢ်ကီးဘၣ်.
တၢ်ထၢခိသွဲကျိစ့, တၢ်ဟဲနုာ်လၢတၢ်ကူလဲၢ်မၤကၤ, တၢ်ခိးတြဲၤတဖၣ် တၢ်စဲးထံက့ၤအီၤဒ် ထံကီၢ်အကျိၣ်အစ့, ကျိၤကျဲတဖၣ် တၢ်ကၢၤဃာ်အီၤဒ် ထံကီၢ်အတၢ်ထူးတၢ်တီၤအသိးတန့ၢ်ဘၣ်. တၢ်သိၣ်တၢ်သီ မ့ၢ်ဂ့ၤမ့ၢ်တီ, သဲစးကွီၢ်မ့ၣ် တၢ်လဲၤတရံးအသး မ့ၢ်ကျၢၤမ့ၢ်ဃံး ဒ်ထံကီၢ်တဘ့ၣ်အသိးန့ၣ် တမ့ၢ်လၢ မၤနၢၤပျီကလီၢ်ပှီၢ်စ့ၢ်ကီးဘၣ်.
ကီၢ်သူလ့ၤန့ၣ် ပမ့ၢ်တသူၣ်လီၤဆီလီၤအီၤဒ် ထံကီၢ်အက့ၢ်အဂီၤအလၢအပှဲၤ, ပဒိၣ်လၢ တအိၣ်လၢတၢ်ဘျၢသဲစးအဖီလာ်ဘၣ်န့ၣ်, ထံကီၢ်အက့ၢ်အဂီၤကမၤအသး အခိၣ်တအိၣ် အမဲၢ်တအိၣ်, ပှၤကမၤဖဲအသး ကဃုဒၣ်အဘျုး, ဖီၣ်စုကဝဲၤဂၤဒူၣ်ဂၤဒူၣ် ယံာ်ယံာ် ပှၤကစံးပှၤတဲပှၤလၢ ပလီၤဂာ် တမျၣ်ကရူၢ် မ့ၢ်လၢပတအိၣ်လၢတၢ်သိၣ်တၢ်သီတခါဃီ, တၢ်တီခိၣ်ရိၣ်မဲ တခါဃီအဖီလာ် အဃိန့ၣ်လီၤ.
ပမ့ၢ်တသူၣ်ထီၣ်က့ၤ ကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်လၢ သဲစးတၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ်အပူၤဘၣ်န့ၣ် ပထံပကီၢ်ပတၢ်ပၢၢ်ဆၢ ကမၤအသးဒ်တၢ်အိၣ်သးခဲအံၤ. ပကမၤတၢ်ကူလဲၢ်မၤကၤမ့ၢ်ဂ့ၤ, ပမၤကသကိးတၢ်အၢၣ်လီၤ ဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤအပဒိၣ် လၢလံာ်ဃံးဃာ်တၢ်ဆဲးလီၤစုမုၢ်ကျၢၢ်န့ၣ် တန့ၢ်တညီဘၣ်. ပနံာ်တၢ်ကၤလၢ အဟဲနုာ်လီၤမၤသကိးတၢ်ဒီးပှၤန့ၣ်တမ့ၢ်လၢ အဖိးဒီးသဲစးဘၣ်. အိၣ်ဒၣ်အဲၣ်ဒီးမၤန့ၢ်ညီတၢ်လၢပအိၣ် ဒီး ဟဲနုာ်လီၤဟံးန့ၢ်တၢ်အဘျုးန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကရၢကရိလၢ အဖိးသဲစးတဖၣ် ဟဲမၤသကိးတၢ်ဒီးပှၤ ဖျိဖျိဖျါဖျါလၢသဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီအပူၤ တညီဘၣ်.
ဘၣ်ဆၣ်, ပမ့ၢ်သူၣ်လီၤပသးဒ်ပဒိၣ် လၢအိၣ်လၢပှဲၤဒီးသဲစးတၢ်ဘျၢန့ၣ် ပဘၣ်ထွဲလိာ်ပသးဒီး ထံကီၢ်ပဒိၣ်အဂၤတဖၣ်ကသ့. ပနံာ်တၢ်ကၤလၢ အမၤတီအီၣ်တီ, အဖိးသဲစးတဖၣ် ဟဲနုာ်လီၤ မၤသကိးတၢ်ဒီးပှၤကသ့ဝဲလၢသဲစးအတကွီၣ်အပူၤလီၤ. [Treaties and MoU]
တၢ်သိၣ်တၢ်သီ ပကွဲးဒ်အဖိးမံဒီး ပတၢ်အိၣ်သး
တၢ်သိၣ်တၢ်သီန့ၣ် ပဘၣ်ပာ်လီၤကွဲးလီၤအီၤဒ် အကြၢးဝဲဘၣ်ဝဲဒီး ပတၢ်အိၣ်သး ပတၢ်လိၣ်ဘၣ်. မ့တမ့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် တၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ် ပှၤတမၤထွဲဘၣ်, တၢ်လၢပှၤမၤတဖၣ်တခီ တၢ်ကွဲးလီၤရဲၣ်လီၤတအိၣ်ဘၣ် အဃိတၢ်တလဲၤအသးလၢ အဂ့ၢ်အဝီဘၣ်. တၢ်သိၣ်တၢ်သီန့ၣ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲ လၢ ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ ကမၤတၢ် တီတီလိၤလိၤအဂီၢ်န့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ လၢအဂ့ၤဘၣ်. တၢ်သိၣ်တၢ်သီ မ့ၢ်ကဲတၢ်နိးတၢ်ဘျး လၢပှၤမၤတီအီၣ်တီအဂီၢ်န့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီလၢ အဘၣ်ဘၣ်. သဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီန့ၣ် ပဘၣ်ကွဲးလီၤပာ်လီၤအီၤ ဒ်ပလိၣ်ဘၣ်အသိး, ပတၢ်အိၣ်သးအသိး ဒ်သိးပကအိၣ်ဒီးနီၣ်ထိၣ်ပျံၤ လၢပကသ့ၣ်ညါဘၣ်က့ၤ ပတၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ် မ့ၢ်ဖဲလဲၣ်တခါအဘၣ်, ဖဲလဲၣ်တခါအကမၣ် ဒ်သိးကဖျါဆှဲဒီး ကမ့ၢ်ဝဲတၢ်နဲၣ်ကျဲလၢပဂီၢ် န့ၣ်လီၤ.
ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ ပထံကီၢ် အထံရူၢ်ကီၢ်သဲးအသနူအဖီခိၣ် ဒီး ညီနုာ်န့ၣ် သဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ်န့ၣ် ဘျီၣ်ဒိၣ်ခၢၣ်စးတဖၣ်တ့ဝဲကွဲးဝဲ ဒ်တၢ်လိၣ်ဘၣ်လၢထံကီၢ်အပူၤအသိး, လၢထံကီၢ်သဲစးတၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ် အတကွီၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.
ပတ့ထီၣ်သဲစး တၢ်ဘျၢဝံၤဒီးတလၢပှဲၤဒံးဘၣ်. ကဘၣ်ပိာ်ထွဲစ့ၢ်ကီးအခံလၢ တၢ်သူၣ်လီၤဆီလီၤ လၢအစိကမီၤအိၣ်လၢကဟံးန့ၢ်တၢ်အရ့ ဖဲပှၤမၤကမၣ်တၢ်အခါ ဒ်အမ့ၢ်ပလ့းပၢၤကီၢ်သုးတဖၣ်. ပဘၣ်အိၣ်စ့ၢ်ကီးဒီး စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ်သန့တဖၣ် ဒ်ကစံၣ်ညီၣ်တဲာ်တၢ် လၢတၢ်သိၣ်တၢ်သီအပူၤ ဖဲပှၤလုၢ်သ့ၣ်ခါပတာ် မၤကမၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီအခါ. ပၢၤကီၢ်သုး, စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ်, ပီၢ်ရီတဖၣ် ဖီၣ်လိာ်စုမၤသကိးတၢ် ဒ်သိး သဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ် ကအိၣ်ဒီး အထုးအစီအစုၣ်အပျၢ် လၢထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. [law enforcement system]
တၢ်လၢသဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီန့ၣ် မ့ၢ်ထံကီၢ်အစုကဝဲၤ အထီကတၢၢ်အဃိ သဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီတဖၣ်န့ၣ် အဂံၢ်ဆူၣ်န့ၢ်ဒံး ကျိချံဝၣ်သၣ်, စုကဝဲၤပီးလီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၢ်ဖီၣ်စုကဝဲၤတဖၣ်, ပှၤအိၣ်ဒီးစိကမီၤတဖၣ်,ထံဖိကီၢ်ဖိခဲလၢာ် ဃုာ်ဒီးပှၤတမှံၤဟဲလၢကီၢ်ချၢ ကဘၣ်အိၣ်လၢ ပထံကီၢ်သဲစးတၢ်သီၣ်တၢ်သီအပူၤန့ၣ်လီၤ. [rule of law, law and order]
ပကွဲးလီၤပာ်လီၤဝံၤဒီး ကွၢ်ကဒါက့ၤ တဘျီဘၣ်တဘျီဘၣ်ထွဲဒီး ပှၤလၢအအိၣ်ဒီး အစိကမီၤအမူအဒါတဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်မၤလၢပှဲၤ အမူအဒါ ဒ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ်အသိးကစီဒီဧါ. မ့ၢ်ပှၤအိၣ်ဒီးအစိကမိၤန့ၣ် ဟံးန့ၢ်သူတၢ်စိတၢ်ကမီၤ အါန့ၣ် တၢ်ပာ်ပနီၣ်န့ၢ်အီၤဒံးဧါ. တၢ်ဂ့ၢ်ဒ်အံၤတဖၣ် တၢ်ကဘၣ်ကွဲးလီၤပာ်လီၤအီၤ လၢသဲစးတၢ်ဘျၢဒီးကျဲသနူ(ဖီလ်စံၣ်)တဖၣ်, ဒီးပိာ်ထွဲမၤထွဲဟံးန့ၢ်အရ့ ဒ်တၢ်ပာ်လီၤကျဲသနူအသိးန့ၣ်လီၤ.
ထံကီၢ်အတၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အီၣ်ခိၣ်ဖးလာ်ဆှိၣ်
ခီဖျိလၢထံကီၢ်အပူၤ တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ပာ်လီၤကျဲသနူ တထံတဆး, တၢ်လူၤပိာ်ထွဲတပှဲၤထီၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ် တၢ်ခူၣ်လၢၢ်ခူၣ်ထူ တၢ်ထုးထီၣ်ဟီၣ်လာ်တၢ်ထူးတၢ်တီၤဝံၤ တၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ်လၢအန့ၢ် ကျိၣ်စ့လဲၤတုၤဖဲလဲၣ် ပှၤတသ့ၣ်ညါထွဲဘၣ်န့ၣ် ကဲထီၣ်အသးသ့လီၤ. တၢ်ပာ်လီၤဃာ်ကျဲသနူ တအိၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ် အါစုအါဘျီ ပှၤဟဲဟ့ၣ်တၢ်ဟ့ၣ်ကနၢၤ ဆူခိၣ်နၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟ့ၣ်ကနၢၤန့ၣ် မ့ၢ်နီၣ်ကစၢ်တဂၤအဂီၢ်ဧါ, တၢ်ကရၢကရိတခါအဂီၢ်ဧါ, ထံကီၢ်အဂီၢ်ဧါန့ၣ် တဖျါဆှဲဘၣ်. ကတၢၢ်တၢၢ်န့ၣ် တၢ်ဟ့ၣ်ကနၢၤတဖၣ် လဲၤတုၤဖဲလဲၣ်ပှၤတသ့ၣ်ညါ. ပှၤမ့ၢ်သ့ၣ်ညါနာ်သက့ တၢ်တဟံးန့ၢ်အရ့နီတမံၤ,ပှၤမၤတဘၣ်နီတမံၤ. ကတၢၢ်တၢၢ်အိၣ်ဒၣ် ပှၤကွၢ်အီပီ.
ပှၤလၢအအီၣ် ခိၣ်ဖးလာ်ဆှိၣ်တဂၤနာ်သက့ တဆိကမိၣ်ဝဲလၢ အမၤကမၣ်တၢ် အီၣ်ကဘျံးကဘျၣ်ထံကီၢ်အတၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်, တပာ်ဝဲလၢအမၤဒဲးဘးအပှၤကလုာ်စ့ၢ်ကီးဘၣ်. တၢ်အိၣ်သးဒ်အံၤ ယံာ်ယံာ်ကဲထီၣ် တၢ်အလုၢ်အလၢ်အၢလၢအဂံၢ်စဲၤလီၤအသး, ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်လိာ်အသးန့ၣ်လီၤ. ပှၤကွၢ်လိလိာ်သးဒီး ဆိကမိၣ်က့ၤဒၣ် မ့ၣ်အူမ့ၢ်ကဲၤဖဲန့ၣ် ကလူၤကၣ်ညၣ်ဖဲန့ၣ်န့ၣ်လီၤ. [accounting quality and corruption]
ဟီၣ်လာ်စၢၢ်ထးဒီးဂာ်သလီအစုၣ်အပျၢ်
တၢ်လၢတၢ်ခူၣ်လၢၢ်ခူၣ်ထူ တၢ်အိးထီၣ်ဟီၣ်လာ်စၢၢ်ထးတဖၣ်န့ၣ် ဟဲစိၣ်ထီၣ်ဟီၣ်လာ်အစုၣ်အပျၢ် ဆူဟီၣ်ခိၣ်အဖီခိၣ်, မၤဘၣ်အၢခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်, တကးဒံးဘၣ် ဂာ်သလီ လၢတၢ်သူအီၤလၢ တၢ်ဖီၣ်စၢၢ်ထးတဖၣ်န့ၣ် နုာ်လီၤဆူ ထံဖိကျိအပူၤသ့ဒီး ကဲထီၣ်တၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ် လၢထံကျိထံကွာ်, ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ် သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. ထံကီၢ်လၢအတပာ်လီၤတၢ်သီၣ်တၢ်သီ, သဲစးကျဲသနူ ဃံးဃီၣ်ဒီၣ်လၢ တၢ်ခူၣ်စၢၢ်ထးအဂီၢ်ဘၣ်န့ၣ် ဟီၣ်လာ်အတၢ်ထူးတၢ်တီၤတဖၣ် ကဲထီၣ်က့ၤ တၢ်ဆိၣ်အၢလၢထံကီၢ်အဂီၢ်, ကဲထီၣ်တၢ်ဆိၣ်ဃီၣ် လၢထံဖိကီၢ်ဖိအဂီၢ် တုၤဖိစိၤလံၤစိၤ န့ၣ်လီၤ. [Resources curse]
ပထံပကီၢ် ဟီၣ်လာ်တၢ်ထူးတၢ်တီၤအိၣ်ဂီၢ်မုၢ်, ပမ့ၢ်တဆိကမိၣ် ကၢၤက့ၤအီၤလၢ သဲစးတၢ်ဘျၢ ကျဲသနူဘၣ်ဒီး ပထံပနိ ပထံကျိဖိတဖၣ် ကယွၤလီၤဃုာ်ဒီးတၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ်, ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် ကအီဘၣ် တၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ် ဒီးကန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဆါအုၣ်လီၤသလဲး ခဲစၢၣ်အတၢ်ဆါတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်စ့ၢ်ကီး အမဲာ်ကထီၣ်ဘှဲၣ် တုၤဖိစိၤလံၤစိၤ, ထိၣ်ဖိလံာ်ဖိသးခုကမဲၤစံၣ်စိ တမုာ်တလၤလၢၤဘၣ်.
ပမ့ၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်န့ၣ် ကျိၣ်စ့လၢအဘၣ်ထွဲဒီး ထံကီၢ် ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့ အတၢ်လဲၤတရံးအသးန့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်ကရၢကရိအစ့လၢၤဘၣ်. ဟီၣ်ခိၣ်ကပံာ်, တၢ်ခူၣ်လၢၢ်ခူၣ်လ့ စၢၢ်ထးဟီၣ်လာ် တၢ်ထူးတၢ်တီၤတဖၣ်န့ၣ် ဘၣ်ဃးဝဲဒၣ်ဒီး ထံကီၢ်.
ထံကီၢ်န့ၣ် အဘၣ်ဃးဝဲဒၣ်ဒီး ထံဖိကီၢ်ဖိကိးဂၤဒဲးလီၤ. ထံကီၢ်အတၢ်ထုးတၢ်တီၤ, ထံကီၢ်အတၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်န့ၣ် တမ့ၢ်ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့တခါအတၢ်လၢၤဘၣ်. တမ့ၢ်ပှၤတဂၤ, ခိၣ်နၢ်တဂၤအတၢ်ဘၣ်. ထံကီၢ်ပဒိၣ်န့ၣ် တမ့ၢ်ဒ်သိးတၢ်ကရၢကရိတခါဘၣ်. ပဒိၣ်ပပှၢ် ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့တဖၣ် ကဘၣ်ခီၣ်အခိၣ်လၢထံကီၢ်အဂီၢ်, ကဘၣ်တမ့ၢ်လၢ တၢ်ကရၢကရိတခါ, ပှၤတဖု, ပှၤတဂၤအဖီလာ်ဘၣ်.
ထံကီၢ်အတၢ်ဟဲနုာ်ဟးထီၣ်တၢ်သူတၢ်စွဲတဖၣ်န့ၣ် တၢ်ကဘၣ်ကွဲးနီၣ်ကွဲးဃါ သူအီၤဒ်ထံကီၢ်အတၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်အသိးလီၤ. ပှၤမ့ၢ်သူကမၣ် အီၣ်ကမၣ် တရွဲၤတဘး တသံးန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်မၤကမၣ်ထံကီၢ်အဃိ တၢ်ကဘၣ်ဟံးန့ၢ်အရ့ ဒ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ်ဝဲအသိး, ဒ်သိးဆူညါ တၢ်မၤကမၣ်သုတအိၣ်ထီၣ် အါထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် န့ၣ်လီၤ.
ထံဖိကီၢ်ဖိအခွဲးအယာ်အမူအဒါ
ပမ့ၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်န့ၣ် ပဘၣ်ကွဲးဖျါထီၣ်ပာ်ထံဖိကီၢ်ဖိအခွဲးအယာ် ဆှံဆှံ. ထံဖိကီၢ်ဖိန့ၣ် အမူအဒါအိၣ်မနုၤလဲၣ်, ထံကီၢ်အတၢ်အုၣ်ကီၤ ဆူထံဖိကီၢ်ဖိ ဘၣ်ထွဲဒီး ပှၤနီၣ်တဂၤအခွဲးအယာ်တဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်မနုၤလဲၣ် န့ၣ်လီၤ. ထံဖိကီၢ်ဖိအခွဲးအယာ် အကစၢ်ဒၣ်ဝဲမ့ၢ်တသ့ၣ်ညါဝဲဘၣ်န့ၣ် ပှၤမ့ၢ်မၤကမၣ်အီၤနၣ်သက့ တသ့ၣ်ညါဝဲဘၣ်. ပှၤလၢအိၣ်ဒီးမူဒါစိကမီၤ, ပှၤစိာ်တၢ်စုကဝဲၤ မ့ၢ်တသ့ၣ်ညါဝဲ ထံဖိကီၢ်ဖိ အခွဲးအယာ်ဘၣ်န့ၣ် ကမၤကမၣ်ဘၣ်ဝဲ ဒီးတသ့ၣ်ဘၣ်ညါဝဲစ့ၢ်ကီးဘၣ်.
ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အမူအဒါအိၣ်မနုၤလဲၣ်, အတၢ်ဝံတၢ်ယိး တၢ်လီၤဘၣ်အီၤ မ့ၢ်တၢ်မနုာ်လဲၣ်န့ၣ် အကစၢ်ဒၣ်ဝဲ မ့ၢ်တသ့ၣ်ညါဝဲဘၣ်န့ၣ် ကဘၣ်မၤပှဲၤ မူဒါမနုၤလဲၣ်န့ၣ် တသ့ၣ်ညါဝဲစ့ၢ်ကီးဘၣ်. တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒီး မူဒါတဖၣ်အံၤ တၢ်မ့ၢ်ကွဲးလီၤပာ်လီၤအီၤလၢ တၢ်ဘျၢခိၣ်သ့ၣ်, သဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီ, ဒီး တၢ်ပာ်လီၤကျဲသနူတဖၣ်အပူၤန့ၣ် ထံဖိကီၢ်ဖိကိးဂၤဒဲး တဂၤလၢအလီၢ် တဂၤလၢအမူအဒါ တၢ်လဲၤတရံးအသး လၢအဂ့ၢ်ဘၣ်ဝီလဲၤ သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. [rights and responsibility of citizens]
တၢ်လၢပှၤဖီၣ်တၢ်စုကဝဲၤန့ၣ် အမူအဒါအိၣ်လၢကဘၣ်ဒီတဒၢကမျၢၢ်, တမ့ၢ်လၢ ကမျၢၢ်ကဘၣ်ပျံၤက့ၤပှၤဖီၣ်တၢ်စုကဝဲၤဘၣ်.
တမ့ၢ်ထဲလၢ ပှၤတဂၤအစိကမိၤအိၣ်ဒီး ဒ်အတဲဝဲအသိးထံဖိကီၢ်ဖိ ကဘၣ်မၤန့ၣ်အီၤ ဒ်ကုၢ်အသိးဘၣ်. ထံဖိကီၢ်ဖိအတၢ်နာ်န့ၢ် ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ မ့ၢ်တအိၣ်ဘၣ်,တၢ်အဲၣ်တၢ်နာ်န့ၢ် ထံကီၢ်ပဒိၣ်ပပှၢ် မ့ၢ်တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ် တၢ်မၤလၢပှဲၤမူဒါလၢအလီၤဘၣ်အီၤ, အတၢ်မုၢ်လၢ် အတၢ်သူၣ်ဆူၣ်သးဂဲၤ လၢထံကီၢ်အတၢ်ဒိၣ်ထီၣ်အဂီၢ် ကတအိၣ်စ့ၢ်ကီးဘၣ်.
ဒူဖိသဝီဖိ, ထံဖိကီၢ်ဖိမၤထွဲတၢ်နဲၣ်လီၤန့ၣ် ကဘၣ်မ့ၢ်တၢ်ကဲဘျုးလၢထံကီၢ်အဂီၢ်, ကဘၣ်တမ့ၢ်လၢ ပှၤတဂၤအတၢ်ဘၣ်ဘျုးအဂီၢ်ဘၣ်. ပတၢ်အိၣ်သးခဲအံၤတၢ်လီၢ်အါတီၤန့ၣ် ဒူဖိသဝီဖိတဖၣ် လီၤဘျံးလီၤဘှါလၢ ကဘၣ်ပျံၤပှၤဖီၣ်တၢ်စုကဝဲၤအဃိအါလံ. တၢ်အလုအလၢ်လၢ တၢ်ပာ်ကဲကမျၢၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိန့ၣ် ပဘၣ်တိၢ်တံၢ်က့ၤလၢ ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအခိၣ်နုာ် အတၢ်သ့ၣ်ညါအပူၤ. [fundamental liberty]
တၢ်နုာ်လီၤကီၢ်ဂ့ၢ်ဝီ
ပမ့ၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ် ဒီးထံကီၢ်န့ၣ် ပဘၣ်ပာ်လီၤဒါလီၤ တၢ်သိၣ်တၢ်သီလၢ မတၤတဂၤန့ၣ်မ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိလဲၣ်, ပှၤဒ်လဲၣ်တကလုာ်န့ၣ် မ့ၢ်တမှံၤတပျီၤ ပှၤလၢတၢ်ချၢလဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ဟီၣ်ခိၣ်ဖိကိးဂၤဒဲးလၢထံကီၢ်အပူၤ ကဘၣ်ပိာ်ထွဲ ပထံပကီၢ်အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ သဲစးတၢ်ဘျၢ န့ၣ်လီၤ.
ပမ့ၢ်တမၤဆှဲ ကွဲးလီၤရဲၣ်လီၤအီၤဘၣ်ဒီး ထံဖိကီၢ်ဖိန့ၣ် မ့ၢ်မတၤလဲၣ်န့ၣ် ပတသ့ၣ်ညါဘၣ်. ပှၤလၢတမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိ ကဟဲဝီၣ်စုဝီၣ်ခီၣ် ဒ်သိးပတၢ်အိၣ်သးခဲအံၤလၢခိၣ်နၢ်တနီၤအကျါန့ၣ် ဘျးစဲဘံဘူစှီၢ်ဃါလိာ်အသးဒီးဒုၣ်ဒါအပှၤ ကရူၢ်ကရၢလၢ မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်သဲစးတဖၣ် သ့န့ၣ်လီၤ.
တၢ်မ့ၢ်တပာ် တၢ်အဒူၣ်အဆၢ လၢထံဖိကီၢ်ဖိအဂီၢ် လၢသဲစးတၢ်သိၣ်တၢ်သီအပူၤဘၣ်ဒီး ပှၤလၢတမ့ၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိ ကဟံးန့ၢ်ဂုာ်န့ၢ် ပဟီၣ်ခိၣ်ကပံာ်, ပတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ, ကနုာ်လီၤသွီလီၤအသးလၢပတၢ်ပၢတၢ်ပြးဒီး ကလုၢ်ဘၢဒိၣ်စိက့ၤ ပှၤထူလံၤ လီၢ်ကဝီၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဝဲအံၤ မ့ၢ်ဝဲထံကီၢ်ကိးဘ့ၣ်ဒဲး အတၢ်ဘၣ်ယိာ်လီၤ. [immigration control and sovereignty]
ထံကီၢ်အဒူၣ်အဆၢ
ပမ့ၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤန့ၣ် ပဘၣ်ပာ်ပနီၣ်ထံကီၢ်အဒူၣ်အဆၢ, လီၢ်ကဝီၤလၢပပၢအီၤန့ၢ်, ပဂၢၤအီၤန့ၢ်, တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢ ပတၢ်စိကမီၤပှဲၤတုာ်အိၣ်ဝဲဒီးထံဖိကီၢ်ဖိ ပှၤကလုာ်တဖၣ် ဘၣ်သးလၢ ကအိၣ်သကိးဃုာ်လၢ ကီၢ်သူလ့ၤ အတၢ်ပၢတၢ်ပြးအဖီလာ်န့ၣ်လီၤ. သုတမ့ၢ်လၢ ပထံၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဂီၤဒီး ပသးဆၢန့ၢ် လၢအဒူၣ်အဆၢတအိၣ်, တလိၤလိာ်အသးဒီးခ့ခါတၢ်အိၣ်သး, ပပၢအီၤတန့ၢ်, ပတသ့ၣ်ညါပှၤကလုာ် လၢလီၢ်ကဝီၤတဖၣ် အတၢ်အိၣ်သးဘၣ်.
ပှၤတၢ်သကဲာ်ပဝး, အလုၢ်အလၢ် အထူသနူ မ့ၢ်တဒံးသိးဒီးပှၤ, ပှၤမ့ၢ်တအဲၣ်ဒိး အိၣ်လၢကီၢ်သူလ့ၤ အတၢ်ပၢအဖီလာ်ဘၣ်န့ၣ် ကကဲထီၣ်တၢ်တံာ်လၢ ကီၢ်သူလ့ၤ ထံဖိကီၢ်ဖိအဂီၢ်, ဒုးအိၣ်ထီၣ်က့ၤတၢ်လီၤဃိလီၤဃီၢ်လၢ ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. ပစံးလၢ ပသူၣ်ဂ့ၤသးဝါ ဒီး ပတပာ်တၢ်အဒူၣ်အဆၢဘၣ်အဃိ ပှၤဂၤအတၢ်ကဆွံကဆွဲကဲထီၣ် ပတၢ်ဂ့ၢ်ကီ. ပှၤဂၤအတၢ်သဘံၣ်သဘူၣ် နုာ်လီၤလၢပကျါ ဒီး ကဲထီၣ်ပတၢ်သဘံၣ်သဘူၣ်.[territorial boundaries and border control]
တၢ်ဘၣ်လိာ်ဖိးမံ လၢပှၤကလုာ်ကျါ
ကီၢ်သူလ့ၤအပူၤန့ၣ် ပှၤကလုာ်အိၣ်အါဒူၣ် ကအိၣ်ဆိးသကိး, လဲၤက့ၤဖံးမၤအီၣ်အီ ကူလဲၢ်မၤကၤ ဘျ့ဘျ့ဆှီဆှီ ကသ့ဝဲအဂီၢ်, လၢတဂၤဒီးတဂၤ တၢ်ဒိၣ်စိမၤနၢၤအီၣ်ဃီၣ်လိာ်အသး သုတအိၣ်တဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ် ပကဘၣ်ပာ်လီၤကျဲသနူ တၢ်သိၣ်တၢ်သီ ပျီပျီဆှံဆှံ န့ၣ်လီၤ.
ပပှၤကညီကလုာ် အနီၢ်ဂံၢ်အါအဃိတီဒီး ကညီဖိတဒိၣ်စိဘၣ်အမဲာ်ညါ, ကဲထီၣ်က့ၤလၢ ကလုာ်ဒိၣ်အနီၢ်ဂံၢ်အါလၢ အမၤဘျုးက့ၤကလုာ်ဂၤသ့ဝဲလီၤ. အဒိ လၢမဲၣ်လးဒဲကဝီၤပူၤန့ၣ် အိၣ်ထဲကညီ, ပှၤပှ့ၤအီၣ်တၢ်ဖိန့ၣ်ကညီ, ပှၤလၢဆါအီၣ်တၢ်, ပှၤကူလဲၢ်မၤကၤတၢ်တခီ ပှၤလၢတၢ်ချၢတဖၣ်, ပှၤဂၤကဲဒိၣ်ထီၣ်က့ၤန့ၣ် မ့ၢ်လၢပနီၣ်ဂံၢ်အါအဃိတခီန့ၣ်လီၤ.
လၢတၢ်သိၣ်တၢ်သီ ပဒိၣ်တဖုဃီအဖီလာ် ကညီကလုာ် လဲၤလၢညါလိာ်သးကဘၣ်သ့. ပပှၤကလုာ် သတြီၤတၢ်ဒီး ကလုာ်ဂၤကဘၣ်ဘူၣ်, ကဘၣ်န့ၢ်.
တၢ်စုသ့ တၢ်ကူၣ်တၢ်ဆး
ပဘၣ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤ ကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်လၢ အဆီၣ်တခူထီၣ် တၢ်စုသ့, တၢ်ကူၣ်တၢ်ဆး အတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်.
တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်အသီသ့ စဲးဖီကဟၣ်ပီညါ လၢပကစၢ်ဒၣ်ပဝဲ လၢအကြၢးဒီး ပတၢ်အိၣ်သးပထံကီၢ်အတၢ်လိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ပမ့ၢ်အိၣ်မူ ဆိကမိၣ်ထဲပကပှ့ၤန့ၢ်လၢ ပှၤဂၤတ့ပာ်စၢၤ ဒီးပတကူၣ်တဆး ပတတ့လၢ ကပကစၢ်ဒၣ်ပဝဲဘၣ်, ပကပှ့ၤဒၣ်ထဲ ပှၤဂၤဆါန့ၢ်ပှၤန့ၣ် ပှၤဂၤကကဲဒိၣ်ထီၣ်, အမဲာ်ညါပတၢ်သ့တၢ်ဘၣ် တအိၣ်ထီၣ်တအါထီၣ်, ဒီးကအိၣ်ဒၣ်ပသူပှၤတၢ်, ပပှ့ၤအီၣ်ပှၤတၢ် ပအီၣ်ဝံၤဒီးလၢာ်ကွံာ်ဝဲလီၤ.
ထံကီၢ်တဘ့ၣ် လၢလဲၤထီၣ်လဲၤထီန့ၣ် တမ့ၢ်လၢဟီၣ်လာ်အတၢ်ထုးတၢ်တီၤ အိၣ်အါအဃိဘၣ်. မ့ၢ်ဒၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အတၢ်သးဆူၣ်သးဆး, ဆိကမိၣ်ကူၣ်ဖး ကျဲးစၢးတၢ်အဃိ, အသးသဟီၣ် ဆူၣ်ဒီး ဂၢၤဖှိၣ်လိာ်အသးန့ၢ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ထံကီၢ်တဖၣ် ပြၢလိာ်အသးလၢ စဲအ့ၣ်တၢ်ကူၣ်သ့န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကူၣ်တၢ်ဆး စဲးဖီကဟၣ်ပီညါ ခိၣ်ဖၠူထၢၣ်ပီညါတဖၣ်န့ၣ် အလုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်န့ၢ်ဒံး ထူကတံၤ စ့ကတံၤ ဟီၣ်လာ်တၢ်ထူးတၢ်တီၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. [human resources]
ပကွၢ်အဒိလၢ စ့ကဖီအထံအကီၢ်န့ၣ် ဟီၣ်လာ်တၢ်ထူးတၢ်တီၤတအိၣ်ဘၣ်. ထံအီဒၣ်လဲၣ်ပှၤပှ့ၤအီန့ၢ်ဝဲလၢပှၤဂၤအကီၢ်. အထံအကီၢ် အလဲၢ်အထီ တအိၣ်အါဘၣ်အဃိ အခဲအံၤကတ့အါထီၣ် အဟီၣ်ခိၣ်အမဲာ်ဖံးခိၣ် လၢပီၣ်လဲၢ်ပူၤအဂီၢ် ဟဲဟံးန့ၢ်မဲးဟီၣ်ခိၣ်လၢ ကီၢ်သူလ့ၤကီၢ်ရ့ၣ်ဘျဲးဒဝဲၢ်အပူၤ.
တၢ်တအိၣ်နီတမံၤသနာ်က့ ကတီၤက့ၤဝဲအထံအကီၢ်လၢ တၢ်ကူၣ်သ့ဒီး တၢ်သးအ့ၣ်တဲာ်အဃိ, ခဲကနံၣ်အံၤ ဖျိးစိလၢ အ့ၡါမုၢ်ထီၣ်ဒီး အိၣ်ဖျါလၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်အမဲာ်ညါလံန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢခိၣ်နၢ်ဒီး ထံဖိကီၢ်ဖိကူၢ်တၢ်ဆးတၢ်, မၤလိတ့လိ ဒီးတ့ဆါကူလဲၢ်မၤကၤ သ့အဃိ ထံကီၢ်မ့ၢ်ဆံးဘၣ်ဆၣ် ထံဖိကီၢ်ဖိ ပူၤဖျဲးဒီးတၢ်ဖှီၣ်တၢ်ယာ်, အိၣ်မူဘၣ်ဒီး အသူးအသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပဒိၣ်လၢအကဆှီ
ပှၤသူၣ်ထီၣ်ထံကီၢ်လၢ အလဲၤထီၣ်လဲၤထီန့ၣ် မ့ၢ်လၢအတ့လီၤပာ်လီၤ ပဒိၣ်ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့ကဆှီ အဃိလီၤ. ပဒိၣ်ပပှၢ်ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့တဖၣ်န့ၣ် ဖံးတၢ်မၤတၢ် ကဘၣ်ကဆှီ, ကဘၣ်တီ လၢတၢ်အီၣ်ကဘျံးကဘျၣ် တၢ်ဟံးန့ၢ်အီၣ်ခိၣ်ဖးလာ်ဆှိၣ် တအိၣ်ဘၣ်. ဒီး မၤဝဲတီတီဒ်တၢ်ပာ်လီၤ တၢ်သိၣ်တၢ်သီအသိး, ဒီးတၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ်လဲၤတရံးအသး လ့ၤတုၤလ့ၤတီၤ ဝံၤဝဲကဲဝဲ ဒ်တၢ်တိာ်ပာ်အိၣ်ဝဲအသိး အဃိလီၤ.
ပှၤလၢအအိၣ်ဒီးအထံအကီၢ်န့ၣ် ဘှီဂ့ၤထီၣ်အပဒိၣ်ပပှၢ်ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့ ဒ်အလီၢ်အိၣ်အသိးတဘိယူၢ်ဃီလီၤ. ပဒိၣ်မ့ၢ်ကဆှီန့ၣ် ထံဖိကီၢ်ဖိ တၢ်နာ်န့ၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါကအိၣ်အါဒီး တၢ်ဆီၣ်ထွဲ ပဒိၣ်တၢ်ပာ်လီၤကျဲသနူတဖၣ်ကအိၣ်အါ.[clean governance and public trust]
ခဲအံၤပဒုးတၢ်ယၤတၢ်ဒီး တိာ်ပာ်လၢပကသူၣ်ထီၣ်ထံကီၢ်. ဘၣ်ဆၣ်ပမ့ၢ်တသူၣ်ထီၣ်ထံကီၢ်လၢ တၢ်သိၣ်တၢ်သီအဖီလာ်ဘၣ်ဒီး ပှၤမ့ၢ်ဟ့ၣ်ကလီပှၤထံကီၢ် လၢအတအိၣ်ဒီး တၢ်ဟဲမၤတံာ်တာ်ဒၣ်လဲၣ်, မ့ၢ်လၢပရဲၣ်လီၤပကျိၤပကျဲတလီၤတံၢ်ဘၣ်ဒီး, နၤလဲၤနကျဲယၤလဲၤယကျဲ ဖဲပသးဆူထီၣ်ပလဲၤန့ၣ် ပထံကီၢ် လဲၤထီၣ်လဲၤထီတန့ၢ်ဘၣ် အမဲာ်ညါ ကလီၢ်ပှီၢ်ချ့သဒံးမ့ၢ်လၢ တၢ်သကဲာ်ပဝး လၢအလီၤဃိလီၤဃီၢ်,တၢ်သိၣ်တၢ်သီ တဂၢၢ်တကျၢၤ, တၢ်လဲၤတရံးအသး တမ့ၢ်ဒ်ထံကီၢ်အတၢ်သူၣ်လီၤအသးအဃိန့ၣ်လီၤ.
ပကပာ်ပတၢ်မုၢ်လၢ် ထဲ ထံဒိၣ်ကီၢ်လဲၢ် ကဟဲမၤစၢၤ အုၣ်က့ၤခီၣ်က့ၤပှၤန့ၣ် ပလဲၤတၢ်တတုၤနီတပၤဘၣ်. ပတၢ်လီၤဃိလီၢ်ဃီၢ်န့ၣ် ပလဲၤပာ်ကမာ်ထဲ ဒူၣ်ဒါအတၢ်ကူၣ်တရံးန့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်အစၢလၢ အစိာ်ကဖီထီၣ် ပသးသဟီၣ်စ့ၢ်ကီးဘၣ်. တၢ်ပာ်သးဒ်အံၤတကလုာ်န့ၣ် တဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ပမ့ၢ်ပှၤဟံးမူဒါသ့ လၢအစၢ်ဒၣ်ဝဲ, စံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤအသးသ့ဘၣ်.
ပထံပကီၢ်ပဘၣ်သူၣ်ထီၣ်လၢ ပကစၢ်, ပကဘၣ်ပာ်ပနီၣ် လၢပကစၢ်ဒၣ်ပဝဲလၢညါ. ပကစၢ်ဒၣ်ဝဲ ပဘၣ်ဆၢထၢၣ် ဒ်သိးပှၤဂၤလဲၤကကိးတၢ်ဒီးပှၤကသ့, ပထိၣ်ပဖံဘၣ်ခိၣ် လဲၤသဃဲတၢ်ဒီးပှၤဂၤ ကန့ၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤကလုာ်လၢအနီၢ်ဂံၢ်စှၤန့ၢ်ပှၤဒံး, ဒီးအဒုၣ်အဒါဝးတရံးအီၤ အါန့ၢ်ဒံးပှၤဒၣ်လဲၣ် အသးသဟီၣ်ဆူၣ်အဃိ ခဲအံၤဖျိးစိလၢ ဟီၣ်ခိၣ်အမဲာ်ဖံးခိၣ်. အဒုၣ်အဒါလၢညါဒၣ်လဲၣ် ဟဲက့ၤကွၢ်ထီၣ်က့ၤအီၤန့ၣ်လီၤ.
ပမ့ၢ်အဲၣ်ဒိးပထံပကီၢ်န့ၣ် ပဘၣ်သူၣ်လီၤအၤလၢအက့ၢ်အဂီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး. ကမျၢၢ်, ပဒိၣ်, ခိၣ်နၢ်သိၣ်ဒူ လဲၤသကိးမၤသကိးတၢ်လၢ တၢ်သူၣ်လီၤဆီလီၤတခါဃီအဖီလာ် ဖဲတၢ်ပၢၢ်ဆၢဒုးဖျိးကွံာ် ဒုၣ်ဒါအခါမ့ၢ်ဂ့ၤ, ဖဲတၢ်ပၢၢ်ဆၢဝံၤ တၢ်ဒီတဒၢလီၤပသး အဆၢကတီၢ်အခါ စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.
တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤန့ၣ် ကမ့ၢ်ဝဲ တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤ သဲစးအလုအလၢ်, တၢ်သိၣ်တၢ်သီအတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ. ပတ့လီၤပာ်လီၤတၢ်ဘျၢဝံၤဒီး အိၣ်မူမၤထွဲ ဒ်တၢ်ကွဲးလီၤပာ်လီၤအီၤအသိး. ပအိၣ်ဒီးပပဒိၣ်ဒီးပထံပကီၢ်အဃိ ပအိၣ်မူဒ် ကလုာ်ဒူၣ်ဖိ, ပှၤမံၤခိၣ်သိၣ်လာ်ဖိ တသ့လၢၤဘၣ်. ပမ့ၢ်ကလုာ် ဖးဒိၣ်တကလုာ်, ပဘၣ်အိၣ်မူဒ် ပှၤကလုာ်လၢ အိၣ်ဒီးအထံအကီၢ် ထံဖိကီၢ်ဖိ အတၢ်အိၣ်မူန့ၣ်လီၤ.
ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤ တၢ်အိၣ်မူလၢ ပအိၣ်မူညီနုာ်န့ၣ် တဖျါလၢ ကဒုးထူၣ်ဖျဲးထီၣ်ပှၤလၢ တၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်, တၢ်အီၣ်မဲာ်ထံမဲာ်နိဘၣ်အဃိ တၢ်လုတၢ်လၢ်လၢ အထုးလီၤတသြူးပှၤန့ၣ် ပကစိာ်ခီ ဟံးဃာ်ဒံးအီၤလၢ ကီၢ်သူလ့ၤအပူၤန့ၣ် တသ့ဘၣ်.
တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤ ထံဖိကီၢ်ဖိအလုအလၢ်, ပှၤခူဖိဝ့ၢ်ဖိအတၢ်ဆဲးတၢ်လၤန့ၣ် ကပၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီးလၢ တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤကီၢ်သူလ့ၤအပူၤ န့ၣ်လီၤ. [civic culture]
တၢ်အိၣ်မူလၢ အတြီဃာ် တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီန့ၣ် ပဘၣ်ကွံာ်တ့ၢ် ဒီးပျိာ်လဲပသး. တၢ်အိၣ်မူ လၢ ကဖီကယီၢ်အီခိၣ်အီခၣ် အ့လံဘီသွါန့ၣ် အလဲၤသတြဲၤဃုာ်ဒီး ပလုၢ်ပလၢ်လၢ တၢ်တပာ်ကဲတၢ်သိၣ်တၢ်သီ, တၢ်အလုအလၢ်လၢ မၤဝံၤတၢ်အမံၤ, ပတၢ်စုသ့ ပစုလီၢ်ခီၣ်လီၢ် လၢတတံၢ်တဒဲ, တၢ်မၤကြီမၤညီတၢ်, တၢ်ဆိမိၣ်ညီတၢ်တဖၣ်န့ၣ် ပဘၣ်တြူၣ်ကွံာ်ညိကွံာ် ဒ်သိးပအိၣ်မူကလီၤဂာ် ဒ်ပှၤကလုာ်လၢ အလဲၤထီၣ်လဲၤထီ ထိၣ်သတြီၤအဖံးဘၣ်ခိၣ်ဒီး ပှၤကလုာ် ထံကီၢ်အဂၤတဖၣ် ကန့ၢ်အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ.
နၢၣ်သၢနၢၣ်ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သး
ကမျၢၢ်, ပဒိၣ်, သုးမုၢ်ဒိၣ် ပှၤသၢဖုအံၤအိၣ်သကိးလၢ တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်တခါဃီအဖီလာ် လၢထံကီၢ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢဒီး ကလုာ်အတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ်. သုးမုၢ်ဒိၣ်မ့ၢ်သုးမုၢ်ဒိၣ်လၢ အပ့ၢ်အဆါ အဒူအကိၤ, ပဒိၣ်မ့ၢ်ပဒိၣ်လၢ အဖံးတၢ်မၤတၢ်ကဆှီ, တီ, ဂ့ၤ, ကမျၢၢ်နာ်န့ၢ်အီၤ, အဃိကမျၢၢ်ဆီၣ်ထွဲ ပဒိၣ်အတၢ်ဖံးတၢ်မၤ ဒီးမၤထွဲ တၢ်ပာ်လီၤကျဲသနူတဖၣ်, ထံကီၢ်တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ် လဲၤတရံးအသးဂ့ၢ်ဘၣ်ဝီလဲၤ,ကမျၢၢ်တဖၣ် စ့ၢ်ကီး ရိၣ်ဖှိၣ်ဃူဖိး သးဆူၣ်ကူၣ်ဆး, ဒီးပိာ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ လၢအဂ့ၤအဃိ ထံကီၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီဝဲသ့ လၢအအိၣ်ဖျါပှဲၤဒီး အသူးအသ့ၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ်အမဲာ်ညါန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကွဲးအံၤမ့ၢ်ဒၣ် ယနီၣ်တဂၤအတၢ်ထံၣ်အတၢ်ဆိကမိၣ် တၢ်ကွဲးသဆၣ်ထီၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်တလၢပှဲၤဒီး မၤဂ့ၤမၤလၢပှဲၤထီၣ်, မ့ၢ်တလိၤတဃီၤဘၣ်ဒီးမၤလိၤမၤဃီၤဆိကမိၣ်မၤပှဲၤထီၣ်က့ၤအီၤ. တၢ်လၢအဂ့ၤဟံးန့ၢ်, တၢ်လၢတလိၤဒီးပတၢ်အိၣ်သး ညိကွံာ်တ့ၢ်ကွံာ်အီၤ.တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်န့ၣ် ပပှၤကလုာ်ကအိၣ်မူဘၣ်က့ၤဒီး အသူးအသ့ၣ်, အတၢ်သဘျ့, အတၢ်စံၣ်ညီၣ်ပၢလီၤသးလၢအအိၣ်ဒီး ကလုာ်အတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီလၢဟီၣ်ခိၣ်အမဲာ်ဖံးခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်သူၣ်ထီၣ်က့ၤ ကီၢ်သူလ့ၤပဒိၣ်ဒီး တၢ်သိၣ်တၢ်သီ .pdf